Spółdzielczość w zaborach
Stowarzyszenie Spożywcze "Merkury"
Stowarzyszenie Spożywcze "Merkury" w Warszawie powstało w lutym 1869 r., po zatwierdzeniu jego statutu przez ministra spraw wewnętrznych w Petersburgu. Założone zostało z inicjatywy osób skupiających się wokół miesięcznika "Ekonomista", który propagował postępowe formy działalności gospodarczej, stosowane w Europie Zachodniej, m.in. spółdzielczość spożywców. Jego założycielami, zabiegającymi o pozwolenie u ministra, byli Julian Statkowski i Antoni Nagórny.
Czołowymi działaczami stowarzyszenia "Merkury" stali się: Aleksander Makowiecki, Wiktor Magnus, Antoni Nagórny i Julian Statkowski. Na przewodniczącego zarządu wybrano Antoniego Nagórnego, a w 1870 roku funkcję tę powierzono J. Statkowskiemu, natomiast kierownictwo operatywne sprawował dyrektor stowarzyszenia Aleksander Makowiecki.
Zatwierdzony statut "Merkurego" opierał się na zasadach roczdelskich. Założyciele określili w nim następujące zasady postępowania:
- dostarczanie członkom artykułów żywności i przedmiotów codziennego użytku w dobrym gatunku po cenach bieżących handlowych
- sprzedaż tylko za gotówkę według cennika zatwierdzonego przez zarząd i wywieszonego w każdym sklepie stowarzyszenia
- udział członkowski bezprocentowy 10 rubli, dopóki członek nie wpłaci połowy udziału, nie ma prawa głosu
- członkowie mogą wnosić wkłady przynoszące procent, którego wysokość wyznacza ogólne zebranie
- zwyczajne zebrania ogólne odbywają się dwa razy w roku, w lutym i sierpniu, po zamknięciu półrocznych rachunków
- zyski dzielą się co pół roku w ten sposób, że po potrąceniu pewnego procentu na kapitał rezerwowy i wynagrodzenie zarządu za bezpłatne pełnienie obowiązków pozostałość rozdziela się pomiędzy członków w stosunku do wysokości zakupów; część zysku mogła być przeznaczona na założenie biblioteki i czytelni dla członków
- do rozpoczęcia działalności potrzeba przynajmniej stu członków.
Mimo dopuszczenia wpłaty połowy udziału w ratach tygodniowych po 50 kopiejek i dopełnienia drugiej połowy z zysków półrocznych robotnicy nie zapisywali się do stowarzyszenia, tylko inteligencja, nauczyciele, prywatni urzędnicy i rzemieślnicy. W marcu 1869 r. zgłosiło się ponad 900 osób, które wpłaciły na udziały 7700 rubli. W końcu roku liczba członków wzrosła do 1212, kapitał udziałowy – do 10 592 rubli, a wkłady na oprocentowanie wyniosły 1105 rubli. W 1870 r. liczba członków wzrosła do 1435.
Stowarzyszenie Spożywcze "Merkury" w 1869 roku uruchomiło trzy sklepy spożywcze, zlokalizowane w obrębie dzisiejszego śródmieścia przy ul. Podwale, ul. Nowy Świat i ul. Elektoralnej. W 1872 r. powstał jeszcze czwarty sklep przy ul. Kruczej, a sklep przy ul. Nowy Świat przeniesiono na ul. Dziką.
W kolejnych latach zakupy członków w 5 sklepach "Merkurego" stanowiły przeszło 70 proc. ogólnego obrotu. W tej sytuacji dywidenda od zakupów nie mogła być wysoka – utrzymywała się na poziomie 1,5—2 proc. Od 1890 r. zakupy osób postronnych zaczęły przewyższać zakupy członków. W 1900 r. Stowarzyszenie Spożywcze "Merkury" miało 2336 członków i 14.885 rubli funduszu rezerwowego.
