Spółdzielczość w zaborach
Stowarzyszenie Spożywcze "Oszczędność"
Dnia 13 sierpnia 1869 roku minister spraw wewnętrznych w Petersburgu zatwierdził ustawę Stowarzyszenia Spożywczego w Radomiu pod nazwą "Oszczędność" (słowo "ustawa" oznaczało wówczas statut).
Władze carskie czyniły różne utrudnienia przy zakładaniu tego stowarzyszenia. Uzyskanie zgody gubernatora radomskiego i zatwierdzenie statutu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych w Petersburgu trwało dosyć długo. Żeby je uzyskać, wpisano § 42, który mówił: "Pierwotni założyciele stowarzyszenia, a mianowicie obywatele miasta Radomia: Radca Stanu Julian Statkowski i Konstanty Luboński, przed przystąpieniem do zebrania udziałów, zobowiązani są złożyć w miejscowej kasie miejskiej kaucję w sumie rs. 300". Warto dodać, że kwota 300 rubli srebrnych w owym czasie była znaczną sumą, a jej wpłacenie nie przesądzało o założeniu stowarzyszenia "Oszczędność", co świadczy o dużym uporze oraz determinacji założycieli.
Jednym z głównych założycieli stowarzyszenia Spożywczego "Oszczędność" był Julian Statkowski, współredaktor "Ekonomisty", który w 1870 r. objął prezesurę zarządu warszawskiego Stowarzyszenia Spożywczego "Merkury".
Cele i przedmiot stowarzyszenia "Oszczędność" określono w jego statucie następująco:
"Stowarzyszenie spożywcze w mieście Radomiu pod nazwą "Oszczędność" ma na celu dostarczanie członkom swoim nieodzownych artykułów żywności oraz innych przedmiotów w dobrym gatunku, w miarę możliwości z pierwszej ręki, po cenach umiarkowanych, nie wyższych od miejscowych handlowych. Uwaga: Osoby nie należące do stowarzyszenia mogą kupować towary w sklepach i składach stowarzyszenia, bez udziału jednak w dywidendach";
"Dla osiągnięcia powyższego celu, stowarzyszenie może w różnych miejscowościach m. Radomia zakładać handle i składy, zawierać umowy z hurtowymi kupcami, przemysłowcami lub rzemieślnikami o dostawę potrzebnych dla stowarzyszenia przedmiotów w surowym lub przerobionym stanie, oraz w miarę powiększania się środków przedsiębrać inne odpowiednie celowi stowarzyszenia operacje handlowo–przemysłowe, z zastosowaniem się do obowiązujących przepisów.
Uwaga: Stowarzyszenie winno posiadać świadectwo gildijne i bilety ustanowione dla kupców 2–ej gildji".
W kolejnych paragrafach postanowiono, że: "Każdy, bez różnicy płci i stanu, życzący poddać się niniejszej ustawie może być członkiem stowarzyszenia. Liczba członków nie jest ograniczona". Wysokość wpisowego (wstępnego) określono na 1 rubel, a udziału na 5 rubli, z tym że wpłata udziału mogła być rozłożona na raty po 50 kopiejek miesięcznie bądź po 12,5 kopiejki tygodniowo.
O podejrzliwości i czujności władz carskich świadczy wpisanie w par. 21 tego statutu, iż: "Na posiedzeniach ogólnego zebrania powinna się znajdować osoba od władzy policyjnej przez Naczelnika guberni wyznaczona", a w par. 26: "O każdem posiedzeniu ogólnego zebrania, zarząd donosi wcześnie Naczelnikowi guberni dla wyznaczenia delegata od władzy policyjnej".
Wszystkie władze radomskiego stowarzyszenia wybierano na pierwszym zebraniu na okres 2 lat, a po ich upływie, co roku. Najwyższą władzą stowarzyszenia było zebranie ogólne członków, odbywane dwa razy w roku – w lutym i sierpniu, które wybierało: zarząd w składzie nie mniejszym niż 3 członków i 3 zastępców; delegację (w obecnym rozumieniu radę nadzorczą) w składzie wg uznania zebrania ogólnego; złożony z 3 osób sąd polubowny do rozstrzygania sporów między członkami a zarządem.
Pierwszy skład osobowy członków stowarzyszenia stanowiła elita towarzyska miasta. W 1886 roku wśród 125 członków było 41 urzędników rządowych, 5 nauczycieli, 7 adwokatów i rejentów, 7 aptekarzy i lekarzy, 2 wojskowych, 30 właścicieli domów i dóbr, 17 przemysłowców i rękodzielników, 10 kupców i 6 geometrów i budowniczych.
Pierwszy sklep "Oszczędności" zlokalizowany był przy ul. Lubelskiej w domu Michalskiego (obecnie ul. Żeromskiego 4). W 1906 r. otwarto drugi sklep przy ul. Nowy Świat (obecnie ul. Limanowskiego).
W 1870 r. "Oszczędność' miała 187 członków i obroty 16 000 rubli, w 1884 r. – 125 członków i obroty 17 800 rubli, a w 1902 r. – 79 członków i obroty 60 796 rubli.
