Spółdzielczość w zaborach

Towarzystwo Kooperatystów

W maju 1897 r. carski minister spraw wewnętrznych wydał cyrkularz do gubernatorów, upoważniający ich do zatwierdzania statutów stowarzyszeń spożywczych, o ile nie odstępowały od obowiązującej ustawy normalnej, z zastrzeżeniem, że rozporządzenie to nie dotyczy guberni Królestwa Polskiego, w których stowarzyszenia nadal mogły powstawać tylko za zezwoleniem ministra. Dopiero w 1904 r. zniesiono to ograniczenie dla Królestwa i odtąd pojawiła się możliwość szerszego rozpowszechnienia stowarzyszeń spożywczych.

Ogromne znaczenie dla rozwoju ruchu spółdzielczego w Polsce miało zorganizowanie w 1906 r. Towarzystwa Kooperatystów w Warszawie, które w pierwszych latach działalności spełniało funkcję ośrodka inspirującego i kierującego ruchem założycielskim stowarzyszeń spożywczych.

Towarzystwo Kooperatystów powstało na bazie Sekcji Kooperatywnej założonego w 1905 r. przez Edwarda Abramowskiego Związku Stowarzyszeń Samopomocy Społecznej. Początkowo było ono organizacją tajną i składało się niemal wyłącznie z działaczy warszawskich. Wśród założycieli, oprócz E. Abramowskiego, byli m.in.: Romuald Mielczarski i Stanisław Wojciechowski, których nazwiska są trwale związane z historią polskiej spółdzielczości.

Największym osiągnięciem Towarzystwa Kooperatystów w początkowym, konspiracyjnym okresie było zorganizowanie wydawania tygodnika "Społem" pod redakcją Stanisława Wojciechowskiego. Pierwszy numer ukazał się 6 października 1906 r. – na miesiąc przed legalizacją Towarzystwa. Pismo to – którego nazwę zaproponował Stefan Żeromski – blisko współpracujący z Towarzystwem Kooperatystów, spełniało rolę ideową, propagandową i instruktażową. Było źródłem wiadomości praktycznych, teoretycznych i naukowych dla kierowników i aktywistów w nowych, szybko rozwijających się stowarzyszeniach spożywczych.

Największe znaczenie dla rozwoju ruchu spółdzielczego miało zwołanie przez Towarzystwo Kooperatystów I Zjazdu Stowarzyszeń Spożywczych w Warszawie w dniach 27—31 października 1908 r. przy udziale 425 delegatów reprezentujących 268 stowarzyszeń, stu kilkudziesięciu gości oraz słuchaczy kursu dla kierowników stowarzyszeń, zorganizowanego razem ze zjazdem.

Z referatu wygłoszonego na zjeździe przez Stanisława Wojciechowskiego wynikało m.in., że z liczby 670 istniejących wówczas stowarzyszeń około 500 powstało w latach 1905—1907. Stowarzyszenia zrzeszały ok. 90 tys. członków, prowadziły 750 sklepów, zatrudniały 1500 pracowników, a w ich zarządach czynnych było społecznie ok. 5 tys. osób. Liczby te świadczą o znacznej – jak na ówczesne warunki – sile stowarzyszeń spożywczych. Na zjeździe tym uchwalono utworzenie Związku Stowarzyszeń (późniejszego Związku "Społem").

* * *

Tak jawią się początki polskiej Spółdzielczości Spożywców "Społem", która działa obecnie w ponad 350 miastach Polski i w 2004 roku obchodziła jubileusz 135–lecia swojego istnienia.

Kontynuatorem tradycji warszawskiego "Merkurego" jest dziś "Społem" Warszawska Spółdzielnia Spożywców Śródmieście, radomskiej "Oszczędności" – "Społem" Powszechna Spółdzielnia Spożywców w Radomiu, a płockiej "Zgody" – "Społem" Powszechna Spółdzielnia Spożywców "Zgoda" w Płocku.