Spółdzielczość w zaborach
Wielkopolski system spółdzielczy
Stworzony tutaj tzw. wielkopolski system spółdzielczy opierał się na własnym programie ideowym oraz na wyodrębnionych strukturach organizacyjnych i gospodarczych. Upowszechniony został w całej spółdzielczości polskiej zaboru pruskiego. Dominowała w nim spółdzielczość kredytowa. Spółdzielnie kredytowe w tym okresie posługiwały się różnymi nazwami. Do najczęstszych należały: spółka, bank ludowy, kasa, towarzystwo oszczędnościowo–pożyczkowe.
Ich sytuację prawną regulowały dwie ustawy:
prawo stowarzyszeniowe z 4 marca 1850 roku i prawo spółdzielcze z 4 lipca 1868 r.
Wobec niskiego poziomu oświaty i braku praktyki życia samorządowego nie można było liczyć na samorodne, oddolne powstawanie spółek. Dlatego wszyscy ich propagatorzy twierdzili zgodnie, że inicjatywa powinna wychodzić od tych, którzy zaliczają się do inteligencji, choćby nie byli bezpośrednio zainteresowani materialnymi korzyściami, jakie spółki mogą im dać. Na patriotyczną inteligencję spadły więc obowiązki nie tylko zachęty i wskazywania sposobów pomagania sobie wspólnymi siłami, ale również osobistego angażowania się w prace zarządów i rad nadzorczych, dopóki członkowie nie nauczą się prowadzić swoich spółek o własnych siłach.
O pomoc zwrócono się także do duchowieństwa katolickiego, które cieszyło się największym autorytetem i zaufaniem ludu. Księża katoliccy z zaboru pruskiego nie odmawiali pomocy. Na tych terenach najliczniej stanęli do pracy w spółkach, biorąc inicjatywę w swoje ręce. Przez ich wkład ruch spółdzielczy w zaborze pruskim stał się bardzo silny.
Podwaliny wielkopolskiej myśli spółdzielczej dali patrioci skupieni po Powstaniu Listopadowym wokół Karola Marcinkowskiego. Ich działalność kontynuowała w latach 1848—50 Liga Polska, założona w Poznaniu z inicjatywy Augusta Cieszkowskiego. Program społeczny Karola Marcinkowskiego opierał się na podnoszeniu poziomu oświaty, kultury i gospodarności wśród ludu oraz na tworzeniu organizacji oszczędności i kredytu.
Z kolei program pracy oświatowej i podniesienia dobrobytu ludu, opracowany przez Ewarysta Estkowskiego na polecenie Ligi Polskiej, przyczynił się do zakładania w Wielkopolsce, w latach czterdziestych, spółdzielni spożywców. Estkowski bowiem inicjował m.in. organizowanie spółek konsumpcyjnych. Z Wielkopolski idea spółdzielczości spożywców przedostała się na inne tereny zaboru pruskiego zamieszkiwane przez ludność polską.
Zasługi dla rozwoju wielkopolskiej spółdzielczości położył również Karol Libelt, autor napisanej w 1844 roku rozprawy "O stowarzyszeniach", współpracujący z Karolem Marcinkowskim.
Oto zawarte w niej prototypowe zasady działania wszelkiego rodzaju towarzystw, w tym także spółdzielni:
- dobra pojedynczych osób nie można urzeczywistnić bez dobra ogólnego
- nie siłą jednego, ale tylko wzmożonymi siłami wielu wielkich rzeczy dokonać można
- pracując dla dobra publicznego, pracujemy dla dobra ogólnego
W tym też kierunku poszła działalność poznańskich krzewicieli pracy organicznej, którzy urzeczywistniali swój program za pomocą spółdzielni kredytowej jako instytucji najpełniej zaspokajającej silne zapotrzebowanie na kredyt. Nie mogły go zapewnić nieliczne i słabe polskie banki prywatne. Wspólną cechą wielkopolskich spółdzielni, najogólniej rzecz biorąc, było uspołecznienie zysku.
 |
 |
Za pioniera w szerzeniu idei uspołecznienia zysku uważa się ks. Augustyna Szamarzewskiego (1832—91), który jako pierwszy patron spółek koncepcję tę przeniósł na grunt Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych.
Zadaniem tego związku, utworzonego w Poznaniu w 1871 r., było:
- rozpowszechnianie spółek
- wymiana doświadczeń i doskonalenie organizacji spółek istniejących
- obrona wspólnych interesów i szerzenie zdrowych pojęć o potrzebie i korzyściach spółek
- ułatwianie kredytu i obiegu kapitałów pomiędzy spółkami
- zbieranie materiałów statystycznych
- wydawanie pisma
Wykonaniem powyższych zadań zajmowały się dwa organy związku: komitet główny i patron spółek.
Patron miał najważniejsze i najtrudniejsze zadania. Oprócz czuwania nad ogólnym interesem spółek miał obowiązek:
- rozpowszechniać spółki
- służyć im radą na każde wezwanie
- wizytować spółki
- sporządzać budżet wydatków związku i przedkładać go komitetowi
- wydawać pismo stosownie do uchwał komitetu
- zbierać materiały statystyczne
- zapraszać na walne zebrania i narady komitetu
- wykonywać uchwały walnego zebrania i komitetu.
Walne zebrania delegatów spółek nazywano później sejmikami i odbywały się one co rok w innym mieście. Od 1907 r. sejmiki obradowały stale w Poznaniu.
