Spółdzielczość w zaborach
Dobry przykład kolejarzy
Niepochlebne opinie o pierwszych stowarzyszeniach spożywczych w Galicji przełamała dopiero działalność założonego w 1898 r. Stowarzyszenia Konsumenckiego Kolejarzy "Samopomoc" w Nowym Sączu. Jego powodzenie, po dwóch poprzednich nieudanych próbach w tym mieście z Towarzystwem Spożywczym, zlikwidowanym w 1897 r. i kolejową Spółką Spożywczo–Oszczędnościową, zlikwidowaną w 1896 r. Bankructwo tych spółek nauczyło "Samopomoc" przezornego gospodarowania i staranniejszego dobierania członków stowarzyszenia, uprawnionych do korzystania z kredytu. Sklep był zaopatrzony tylko w najpotrzebniejsze towary, których przeciętna rotacja następowała 20 razy w roku. Komisja, złożona z 3 osób, stale kontrolowała spłaty kredytów i zamykała kredyty tym, którzy wciągu 5 początkowych dni miesiąca nie uregulowali należności za poprzedni miesiąc.
Zarząd stowarzyszenia co miesiąc sporządzał bilans brutto, a co pół roku inwentarz towarów z bardzo surową oceną ich wartości. Szczegółowa kontrola i ocena sprawozdań była prowadzona sumiennie przez pracujących bezpłatnie członków zarządu i komisji rewizyjnej (otrzymywali tylko skromne remuneracje z czystego zysku).
 |
 |
Chociaż zyski "Samopomocy" były niewielkie, bo ceny towarów kalkulowano możliwie nisko, to jednak Stowarzyszenie to wybudowało w Nowym Sączu własny dom, w którym, oprócz sklepów i czytelni dla członków, mieściły się: biuro związku zawodowego kolejarzy, duża sala koncertowa, sala bilardowa i restauracja. Dom "Samopomocy", oddany do użytku w 1908 r., stał się ogniskiem życia społecznego i towarzyskiego nowosądeckich robotników kolejowych. Sukces kolejarskiej "Samopomocy" z Nowego Sącza pobudził ruch założycielski stowarzyszeń spożywczych i w latach 1907—1912 powstało w Galicji ponad 40 stowarzyszeń.
Ożywienie i scentralizowanie ruchu
Do ożywienia ruchu stowarzyszeniowego w Galicji w dużym stopniu przyczyniła się działalność propagatorska Edwarda Milewskiego, czołowego działacza, ideowego przywódcy i organizatora ruchu spółdzielczego oraz autora książki "Sklepy społeczne". Z jego inicjatywy powstało we Lwowie Powszechne Stowarzyszenie Spożywcze, które w krótkim czasie pozyskało ponad 600 członków. Komisja agitacyjna tego stowarzyszenia urządzała wiece, w których bardzo licznie uczestniczyły kobiety, zaniepokojone wzrastającą drożyzną.
Z końcem 1913 roku istniało w Galicji 69 stowarzyszeń spożywczych, posiadających perspektywy rozwoju. Wśród nich największą liczbę, bo aż 45, stanowiły stowarzyszenia robotnicze, w tym – 18 stowarzyszeń kolejarzy. Robotnicy w Galicji powoli nabierali przekonania, że kooperacja jest najskuteczniejszą bronią w walce z drożyzną.
Równocześnie ze wzrostem liczby stowarzyszeń spożywczych pojawiły się dążenia do scentralizowania ruchu. Znalazły one wyraz w zjeździe delegatów stowarzyszeń robotniczych, który odbył się 25 marca 1911 r. we Lwowie. Udział w zjeździe wzięli również przedstawiciele Związku Stowarzyszeń Zarobkowych i Gospodarczych. Po omówieniu niedomagań ruchu stowarzyszeniowego w Galicji, uchwalono, aby wszystkie robotnicze stowarzyszenia spożywcze przystąpiły do Związku Stowarzyszeń Zarobkowych i Gospodarczych i utworzyły w jego łonie własną organizację autonomiczną Zjednoczenie Stowarzyszeń Spożywczych i Wytwórczo–Spożywczych.
Ukonstytuowanie się zarządu zjednoczenia nastąpiło dopiero w grudniu 1912 r., na drugim zjeździe delegatów stowarzyszeń spożywczych. Prezesem zjednoczenia wybrany został inż. Jędrzej Moraczewski, poseł do Rady Państwa. cieszący się dużym uznaniem wśród spółdzielców, jako wieloletni pracownik zarządów i rad nadzorczych kilku stowarzyszeń.
W grudniu 1913 r., na trzecim zjeździe delegatów stowarzyszeń, postanowiono założyć Informacyjne Biuro Handlowe dla stowarzyszeń spożywczych, a w ramach biura Związku – stworzyć Sekretariat Zjednoczenia i rozpocząć z dniem 1 stycznia 1914 r. wydawanie specjalnego pisma dla stowarzyszeń spożywczych pt. "Zjednoczenie". W ten sposób założone zostały podwaliny organizacji, mającej za zadanie łączyć pod względem ideowym i gospodarczym stowarzyszenia spożywcze w Galicji i przyczyniać się do zakładania nowych stowarzyszeń.
Zrzeszanie się konsumentów stawało się zjawiskiem powszechnym. Nie tylko robotnicy, ale również urzędnicy, profesorowie i nauczyciele łączyli się coraz częściej i liczniej dla wspólnych zakupów artykułów spożywczych.
Słabą stroną większości stowarzyszeń spożywczych były ich ramy zawodowe lub wyłączność wyznaniowo–polityczna.
Tamowało to naturalną ekspansję stowarzyszeń na inne zawody i warstwy społeczne.
Pierwsza wojna światowa zahamowała ich działalność i większość uległa likwidacji. Utrzymało się jedynie kilka silniejszych stowarzyszeń.
