Spółdzielczość w zaborach
SPÓŁDZIELCZOŚĆ NA TERENIE ZABORU ROSYJSKIEGO
Spółdzielczość Spożywców
w Królestwie Polskim
Po Powstaniu Styczniowym 1863 r., gdy władze carskie zniosły ostatecznie ustrój autonomiczny Królestwa Polskiego, utworzenie jakiejkolwiek organizacji gospodarczej o szerszym zasięgu było niemożliwe. Na przeszkodzie stał absolutyzm rosyjski, ze szczególną niechęcią odnoszący się do każdej zbiorowej pracy Polaków. Rządy rosyjskie w Królestwie Polskim kierowały się wytyczną, aby nie dopuszczać inteligencji polskiej do wywierania wpływu na lud.
W kręgach inteligencji zaczął się wtedy rozwijać tzw. pozytywizm warszawski – prąd umysłowy i społeczny, którego jednym z założeń było rozwijanie aktywności gospodarczej i kulturalno–oświatowej. Jego przedstawiciele występowali z hasłami "pracy organicznej" i "pracy u podstaw".
Również idee spółdzielczości przenikające na ziemie polskie z Europy Zachodniej zdobyły uznanie pozytywistów i były przez nich propagowane w Królestwie Polskim od końca lat 60. XIX wieku.
Jednym z poważnych utrudnień w rozwoju spółdzielczości w zaborze rosyjskim było niedopuszczenie społeczeństwa polskiego do szerszej aktywności w organizowaniu swego życia nie tylko politycznego, ale również społecznego, kulturalnego oraz gospodarczego.
Drugą istotną przeszkodę stanowiło obowiązujące ustawodawstwo rosyjskie, które nie wydało zasadniczego prawa o spółdzielniach, umożliwiającego prawidłowy i swobodny rozwój różnych ich form. W tej sytuacji założenie każdej spółdzielni wymagało podejmowania starań u władz rosyjskich w Petersburgu. Długo trwało tłumaczenie urzędnikom ministerstwa, że w przedkładanym statucie danej spółdzielni nie ma nic zagrażającego carskiemu imperium i porządkowi społecznemu. Często starania takie trwały miesiące, a nawet lata. Ponadto stowarzyszenia spółdzielcze, podobnie jak wiele innych polskich organizacji, bardzo często znajdowały się pod nadzorem policyjnym.
Według ustawodawstwa rosyjskiego powstające spółdzielnie spożywców (zwane wówczas stowarzyszeniami spożywczymi, towarzystwami spożywczymi, a później stowarzyszeniami spożywców) zaliczane były do kategorii instytucji dobroczynnych i nadzór nad nimi sprawował Wydział Higieny Ludowej i Dobroczynności Publicznej w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych w Petersburgu. Opisane trudności spowodowały, że do 1897 r. w Królestwie Polskim powstało zaledwie 16 stowarzyszeń kredytowych i 14 spożywczych.
Pierwsze stowarzyszenia spożywcze
Pierwszymi propagatorami spółdzielczości w Królestwie i zarazem jej organizatorami byli: Mścisław Trepka, autor zbioru rozpraw pt. "Studia ekonomiczne" (1867 r.), powołujący się w nich na wzory spółdzielczości typu Franza Hermana Schulzego z Delitzsch, oraz Józef Kirszrot–Prawnicki, który zapoznawszy się ze spółdzielczością w czasie pobytu w Niemczech, opublikował w latach 1865—1867 szereg artykułów na łamach miesięcznika "Ekonomista".
Krzewieniu idei spółdzielczej poświęcił swą działalność publicystyczną również Aleksander Makowiecki. Szczególnie popularne były jego dwie broszury: "Banki zaliczkowe dla rzemieślników" (1867 r.) i "Spółki spożywcze" (1868 r.).
 |
 |
 |
Jako wzór banków zaliczkowych A. Makowiecki wskazywał banki typu F.H. Schulzego z Delitzsch, a dla spółdzielni spożywców wzory powstałego w 1844 r. Stowarzyszenia Sprawiedliwych Pionierów w Rochdale koło Manchesteru w Anglii.
Pod ich wpływem zostały założone pierwsze stowarzyszenia spożywcze w Królestwie Polskim: w 1869 r: – Stowarzyszenie Spożywcze "Merkury" w Warszawie, następnie Stowarzyszenie Spożywcze "Oszczędność" w Radomiu oraz w 1870 r. Towarzystwo Spożywcze i Kasa Pożyczkowa "Zgoda" w Płocku.
