Historia

W 1911 r. Warszawski Związek Stowarzyszeń Spożywczych zajmował na biura i dwa wydziały 4 pokoje, na magazyny 2 pokoje i sutereny w wynajętym lokalu przy ul. Smolnej 14. Zatrudniał zaś, oprócz dwóch dyrektorów, ogółem 12 pracowników. W 1926 roku, w roku śmierci R. Mielczarskiego, Związek oprócz centrali miał: 26 Oddziałów, 3 Ajentury Handlowe (w Łodzi włókienniczą, w Gdańsku i Londynie dla eksportu i importu) oraz Zakłady Przemysłowe w Kielcach.
Centrala i większość Oddziałów oraz Zakłady Przemysłowe mieściły się we własnych gmachach. Ogółem wartość bilansowa 20 nieruchomości Związku wynosiła 1.660.499 zł. Związek zatrudniał 371 pracowników.

Przed I wojną światową hurtownia WZSS konkurowała tylko z firmami prywatnymi, w latach 1920—1925 natomiast musiała również współzawodniczyć z dwiema innymi hurtowniami spółdzielni spożywców: Związkiem Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych w Warszawie i Hurtownią Spółek Spożywczych w Poznaniu, które miały ambicje ogólnopolskie.

We współzawodnictwie tych trzech hurtowni wygrała hurtownia WZSS dzięki przewidującej gospodarce R. Mielczarskiego, który przygotował Związek i spółdzielnie do przemian jakie nastąpiły w życiu gospodarczym Polski. W trudnych warunkach zebrał jeszcze rezerwy, dzięki którym mógł dokonać połączenia ze Związkiem Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych i ratować go od bankructwa. Hurtownia poznańska, ze względów ideologicznych, takiej pomocy nie chciała i w 1925 r. zlikwidowała się po cichu.

W 1930 r. dla wzmocnienia podstaw finansowych ruchu spółdzielczego władze Związku Spółdzielni spożywców RP zorganizowały Związkową Kasę Oszczędności, która przekształciła się w Bank Spółdzielczy "Społem". W 1935 r. do nazwy Związku dodano "Społem". Zarząd Związku tworzyli wówczas Marian Rapacki i Jan Żerkowski.

W dniu 14 czerwca 1936 r. na Zjeździe Delegatów "Społem" ZSS RP prezes Zarządu Marian Rapacki wygłosił referat na temat przebudowy stosunków społeczno–politycznych w Polsce, znany jako jego autorski "Program gospodarczy spółdzielni spożywców", zwany "programem Rapackiego". Było to ważne wydarzenie w życiu spółdzielczości spożywców. Rapacki krytykując ówczesne uwarunkowania polityczne i gospodarcze wypowiadał się za zmianą podstaw ustroju, polegającą na ewolucyjnym wprowadzaniu gospodarki planowanej, na realizacji reformy rolnej, na zapewnieniu wpływu państwa na funkcjonowanie przedsiębiorstw, na ewentualnym wywłaszczeniu za "odszkodowaniem w długoterminowych nisko oprocentowanych obligacjach" itd.

Postulował też działania przeciw kartelom, a za rozwojem przedsiębiorstw samorządowych oraz spółdzielczych i mieszanych. Optował za współpracą spółdzielni z instytucjami publicznymi. Krytykował ustrój, w którym "zaspokajanie potrzeb staje się środkiem, a zysk celem". Jego zdaniem zwiększenie produkcji miało powiększać pojemność rynku przez wzrost płac czy roboty publiczne.

Ogólne ramy programu spółdzielczego zaowocowały w czasie okupacji hitlerowskiej w pracach nad kierunkami rozwoju spółdzielczości po wojnie, którymi kierował M. Rapacki. W okres okupacji hitlerowskiej spółdzielczość spożywców "Społem" wchodziła jako silna i zwarta organizacja, której w Generalnej Guberni okupant powierzył ważne funkcje w dziedzinie aprowizacji ludności. Była ona jednak przede wszystkim ostoją polskiego ruchu oporu. Dzięki zaiste heroicznym wysiłkom spółdzielczość spożywców "Społem" zdołała zachować swą substancję.

Manifest PKWN sankcjonował istnienie i dawał możliwość rozwoju spółdzielczości w nowych warunkach ustrojowych. W listopadzie 1944 r. Kongres Spółdzielczy w Lublinie podjął uchwałę o zjednoczeniu ruchu spółdzielczego. Powstały wówczas: Związek Rewizyjny Spółdzielni RP oraz "Społem" Związek Gospodarczy Spółdzielni RP. Spółdzielczość była wówczas jedynym ruchem społeczno–gospodarczym przejętym przez władzę ludową z poprzedniego okresu – jako wzór dla tworzącego się handlu państwowego.

W 1948 r. w wyniku powojennych antagonizmów i tzw. "bitwy o handel" nastąpiła reorganizacja ruchu spółdzielczego, która wyłoniła poszczególne związki spółdzielcze. W miejsce Związku Rewizyjnego i Gospodarczego – z 1944 r., powołano Centralę Spółdzielni Spożywców "Społem". W końcu 1949 r. skreślono z nazwy "Społem" i przemianowano nazwę Centrali na Związek Spółdzielni Spożywców.

Z dniem 1 stycznia 1950 r. decyzją ówczesnych władz Związek zmuszony został do zaprzestania prowadzenia operatywnej działalności gospodarczej, stracił hurt, własne przedsiębiorstwa i fabryki, które powstawały dzięki gospodarności i zaradności spółdzielców. U podstaw tych decyzji legło przekonanie o niższości własności spółdzielczej w stosunku do własności państwowej. W tym czasie, w skali kraju spółdzielnie spożywców przekazały przedsiębiorstwom handlu państwowego ok. 2 tys. sklepów mięsnych, 1 tys. wyspecjalizowanych sklepów owocowo–warzywnych, kilkaset sklepów ogólno spożywczych oraz 730 składów opałowych i wiele innych placówek spółdzielczych.

Czarę goryczy spółdzielni dopełniła utrata członkostwa w MZS. Historyczna nazwa "Społem" została dopiero przywrócona w 1957 r . Wśród tzw. "znawców spółdzielczości", usiłuje się kształtować opinię, że w okresie PRL–u spółdzielczość była specjalnie faworyzowana przez ówczesne władze, co pozwalało na jej systematyczny rozwój. Było niestety wprost przeciwnie. Bez żadnej przesady można stwierdzić, że w okresie PRL działalność spółdzielczości spożywców "Społem" była "syzyfową pracą" – ustawiczną walką o byt. Nie dość, że ograniczano przydziały nowych sklepów dla spółdzielni, to jeszcze zabierano coraz to inne grupy sklepów i całe branże, by następnie oddać je handlowi państwowemu.

W końcu narzucona odgórnie, uchwałą nr 102/76 Rady Ministrów z 21 maja 1976 r. w sprawie zmian w organizacji handlu wewnętrznego, reforma i reorganizacja handlu wypaczyły charakter spółdzielni, stwarzając powszechną opinię o "upaństwowieniu spółdzielczości". W wyniku tych działań spółdzielnie "Społem" – zwłaszcza w średnich i małych miastach przekazały swoje największe, najładniejsze i najbardziej rentowne obiekty handlowe, a przejęły od handlu państwowego małe sklepy spożywcze – wymagające modernizacji.

Dopiero 41. Zjazd Delegatów "Społem" w 1981 r. przywrócił samodzielność i samorządność spółdzielniom, a we wrześniu 1982 r. Sejm PRL uchwalił ustawę "Prawo spółdzielcze".

Szanse na przywrócenie elementarnych zasad spółdzielczych po 1989 r. zostały unicestwione ustawą z 20 stycznia 1990 r. o zmianach w organizacji i działalności spółdzielczości. Znów zastosowano zdyskredytowaną wcześniej metodę polityczno–administracyjną "uzdrawiania spółdzielczości". Nie dostrzeżono, że zło w spółdzielczości nie tkwiło w jej strukturach organizacyjnych, lecz w funkcjach narzucanych przez państwo.

Administracyjnie zlikwidowano wszystkie związki spółdzielcze. Spółdzielczość Spożywców "Społem" poddana ostrym regułom gospodarki rynkowej, pozbawiona jakiejkolwiek opieki instruktażowej i organizacyjnej, bez możliwości zintegrowania swoich wysiłków, jednak nie upadła. W dniach 11—12 grudnia 1991 r. przedstawiciele 122 spółdzielni spożywców, na zasadach całkowitej dobrowolności zrzeszania się, powołali do życia Krajowy Związek Rewizyjny Spółdzielni Spożywców "Społem", którego głównym celem jest pomoc i ułatwianie zrzeszonym spółdzielniom realizacji ich statutowych zadań oraz inspirowanie współdziałania dla ich rozwoju i integracji. W 1992 r. została reaktywowana przynależność KZRSS "Społem" do MZS.

Działalność KZRSS "Społem" w latach 1991—2007, to już najnowsza historia i odrębny temat.